قسمت: ب 5
ابن القیم می‌فرماید:
اینک به بیان قواعد سودمندی می‌پردازیم که قطعاً با استفاده از آن‌ها انسان می‌تواند با ابلیس مقابله نماید و از شر او در امان بماند و از آن پرهیز کند.
آن‌ها قواعد، اسباب و سنگرهای دهگانه‌ای هستند که عبارتند از:
زیرا قرائت، فهم و عمل به آن دو سوره برای رفع شر شیاطین و در امان‌ماندن از مکاید آن‌ها بسیار مؤثرند.
به همین خاطر است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند:
«ما تعوذ المتعوذون بمثلها»([۲]).
«هیچ چیزی به اندازه آن دو سوره برای پناه‌برندگان مؤثر نیست».
«رسول خدا صلی الله علیه وسلم هرشب به هنگام رفتن به بستر خواب، آن دو سوره را می‌خواند([۳]) و به عُقبهس فرمود که آن‌ها را پس از همه‌ی نمازها بخواند»([۴]).
همچنین فرموده است:
«هرکس آن دو سوره را همراه با سوره «اخلاص» سه بار به هنگام غروب و سه بار در بامداد بخواند. او را برای همه‌ی چیز کافی است»
زیرا در روایت‌های صحیح از محمد بن سیرین و او از ابوهریرهس آمده که گفته است:
«رسول خدا صلی الله علیه وسلم مرا به نگهداری زکات فطر ماه رمضان دستور فرمود، یک نفر آمد و می‌خواست بدون اجازه مقداری از آن را بردارد و او را گرفتم و گفتم: تو را نزد رسول خدا صلی الله علیه وسلم می‌برم، او آن حدیث را نقل نموده و سپس گفت که هرگاه به بستر خواب رفتی، آیه الکرسی را بخوان! زیرا این کار باعث می‌شود که خداوند مدام نگهبانی را بر تو بگمارد، و تا صبح شیطانی به تو نزدیک نشود».
رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «او با تو راست گفته، اما شیطان بسیار دروغگوست»([۵]).
زیرا در حدیثی صحیح از سهل بن عبداللهب و او از ابوهریرهس نقل نموده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند:
«لاَ تَجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قُبُورًا وَإِنَّ الْبَیْتَ الَّذِى تُقْرَأُ فِیهِ الْبَقَرَهُ لاَ یَدْخُلُهُ الشَّیْطَانُ»([۶]).
«خانه‌های خود را به صورت قبرستان درنیاورید، به راستی شیطان به خانه‌هایی که سوره بقره در آن‌ها خوانده می‌شود، وارد نمی‌گردد».
زیرا در حدیثی صحیح از ابوموسی انصاریس روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند: «هرکس شبی دو ایه آخر سوره بقره را بخواند، او را کفایت می‌کند»([۷]).
در صحیح ترمذی از نعمان بن بشیرس روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند:
«خداوند دو هزار سال پیش از آفرینش موجودات کتابی را نوشت که با دو آیه پایانی سوره البقره خاتمه پیدا می‌کرد، اگر آن دو آیه سه شب در خانه‌ای خوانده شوند، شیطان به آن نزدیک نخواهد شد»([۸]).
در صحیح ترمذی از عبدالرحمن بن ابی بکرب روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند: «مَنْ قَرَأَ حم لْمُؤْمِنَ إِلَى (إِلَیْهِ الْمَصِیرُ) وَآیَهَ الْکُرْسِىِّ حِینَ یُصْبِحُ حُفِظَ بِهِمَا حَتَّى یُمْسِىَ وَمَنْ قَرَأَهُمَا حِینَ یُمْسِىَ حُفِظَ بِهِمَا حَتَّى یُصْبِحَ»([۹]).
«هرکس سوره حم «المؤمن» را تا «الیه مصیر» همراه به آیه الکرسی به هنگام صبح بخواند تا غروب به وسله آن‌ها محفوظ می‌ماند و هرکسی به هنگام غروب آن‌ها را بخواند، تا صبح به وسیله آن‌ها مصون می‌ماند».
«لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»
زیرا در صحیحین حدیثی از ابوهریرهس روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند:
«مَنْ قَالَ: لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ. فِى یَوْمٍ مِائَهَ مَرَّهٍ، کَانَتْ لَهُ عَدْلَ عَشْرِ رِقَابٍ، وَکُتِبَتْ لَهُ مِائَهُ حَسَنَهٍ، وَمُحِیَتْ عَنْهُ مِائَهُ سَیِّئَهٍ، وَکَانَتْ لَهُ حِذرا مِنَ الشَّیْطَانِ یَوْمَهُ ذَلِکَ حَتَّى یُمْسِىَ، وَلَمْ یَأْتِ أَحَدٌ بِأَفْضَلَ مِمَّا جَاءَ بِهِ، إِلاَّ رجل عَمِلَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ»([۱۰]).
«هرکس صد بار بگوید: «هیچ معبود و مستعانی به غیر از خداوند نیست. و هیچ شریکی ندارد، و مالک از آن اوست و حمد و ستایش او را سزاست، و او بر هر چیزی قدرت و تسلط دارد». به اندازه آزادکردن ده برده پاداش دارد، صد حسنه به حساب او نوشته شده و صد گناهش پاک می‌گردند. و آن روز تا شب از شر شیطان در امان می‌ماند، و هیچکس دست‌آوردی بهتر از او را ندارد، مگر کسی که بیشتر از او این را گفته باشد».
که بیش از دیگر موارد از اهمیت برخوردار است، و آن ذکر بسیار خداوند است.
در صحیح ترمذی حدیثی از حارث اشعری روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده است:
«خداوند به یحیی پسر زکریا به عمل به پنج جمله امر فرموده و به او فرموده که به بنی اسرائیل هم بگوید که به آن‌ها عمل کنند، اما یحیی در مورد ابلاغ آن به بنی اسرائیل اندکی درنگ نمود. عیسی علیه السلام گفت: خداوند تو را به عمل به پنج موضوع سفارش نموده و فرموده که به بنی اسرائیل هم دستور دهی به آن‌ها عمل کنند، یا تو آن‌ها را به ایشان ابلاغ کن. یا من این کار را خواهم کرد.
یحیی گفت: می‌ترسم اگر تو پیش از من آن‌ها را ابلاغ کنی، زمین مرا در خود فرو برد یا به عذابی دچار شوم!
مردم را به بیت المقدس فرا خواند و مردم بسیاری در آن شهر اجتماع کردند، و برای شنیدن سخنان او سراپا گوش شدند.
یحیی گفت: خداوند مرا به عمل به پنج موضوع امر فرموده و دستور داده آن‌ها را هم به شما ابلاغ نمایم.
یکم: این که تنها خداوند را عبادت کنید و هیچکس را با او شریک نگردانید و خداوند شما را به نیکی و احسان امر فرموده است. کار آدم نیکوکار همچون آن است که دشمن کسی او را اسیر کرده و دست و پایش را بسته و او را برای گردن‌زدن آماده نموده باشند، اما آن آدم نیکوکار برخیزد و بگوید: من هرچه مال و ثروت دارم به شما می‌دهم به شرطی که او را نکشید و او را از مرگ حتمی نجات دهد.
همچنین خداوند به شما دستور فرموده که خداوند را ذکر و یاد کنید. ذکر خداوند همچون آن است که دشمن شخصی او را تعقیب نماید، و او به سرعت خود را به قلعه و پناهگاهی حفاظت شده و محکم برساند، و خود را از ایشان محفوظ کند. انسان نیز به همین صورت است و تنها با ذکر و یاد خداوند می‌تواند نفس خویش را در برابر شیطان مورد محافظت قرار بدهد.
رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند:
«… وأنا آمرکم بخمس، الله أمرنی بهن: السمع، والطاعه، والجهاد والهجره والجماعه فإن من فارق قید شبر فقد خلع ربقه الإسلام من عنقه إلا أن یراجع ومن ادعى دعوى الجاهلیه فإنه من جثا جهنم. فقال رجل: یا رسول الله! وإن صلى وصام؟ قال: وإن صلى وصام، فادعوا بدعوى الله الذی سماکم المسلمین المؤمنین عباد الله».
«من شما را به پنج چیز که خداوند آن‌ها را به من امر فرموده دستور می‌دهم: شنیدن، اطاعت، جهاد، هجرت و بودن با جماعت. زیرا هرکسی به اندازه یک وجب از جماعت فاصله بگیرد نشانه اسلام را از گردن خویش بیرون آورده، مگر آن که بار دیگر به میان جماعت بازگردد، و هرکس ادعاها و باورهای جاهلی را زنده کند، از جمله جهنمی‌ها خواهد بود».
مردی گفت: یا رسول الله! اگرچه نماز بخواند و روزه بگیرد؟ رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «اگرچه نماز بخواند و روزه بگیرد، شعارها و ادعاهای خدایی را مطرح کنید، خداوندی که شما را مسلمان و اهل ایمان و بندگان خود نامیده است»([۱۱]).
رسول خدا صلی الله علیه وسلم در این حدیث اهل ایمان را باخبر فرموده که انسان تنها به وسیله ذکر خداوند است که می‌تواند خود را از فریب و شرارت شیطان مصون نگاه دارد. و این همان چیزی است که سوره ﴿قُل أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلفَلَقِ ١﴾ بیانگر آن است.
خداوند در این سوره شیطان را به «خناس» توصیف فرموده. خناس کسی است که هرگاه انسانی خداوند را ذکر، عبادت و اطاعت می‌نماید، مخفی خشمگین می‌شود.
اما هرگاه او از خداوند غافل شود، شیطان قلب او را تسخیر می‌نماید و وسوسه‌هایش را که زمینه‌ساز تمامی تباهی‌ها هستند به او القاء می‌نماید، اما هیچ چیزی به اندازه ذکر خداوند نمی‌تواند انسان را از فریب‌ها و وسوسه‌های شیطان حفظ نماید.
وضو و نماز که از مهمترین و اساسی‌ترین پناهگاه‌هایی هستند که می‌توان خود را در آن‌ها از وسوسه‌های شیطان مصون نمود. به ویژه زمانی که خشم و شهوت همچون آتش در وجود انسان شعله‌ور شوند، هیچ راهی به اندازه وضو و نماز نمی‌توانند آن‌ها را خاموش کنند.
در صحیح ترمذی از ابوسعید خدریس از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت شده که فرموده است:
«أَلاَ وَإِنَّ الْغَضَبَ جَمْرَهٌ فِى قَلْبِ ابْنِ آدَمَ أَمَا رَأَیْتُمْ إِلَى حُمْرَهِ عَیْنَیْهِ وَانْتِفَاخِ أَوْدَاجِهِ فَمَنْ أَحَسَّ بِشَىْءٍ مِنْ ذَلِکَ فَلْیَصَقْ الأَرْضِ»([۱۲]).
«بدانید که خشم آتشی([۱۳]) است که در دل بنی آدم پدید می‌آید، مگر سرخی چشمان و بادکردن رگ‌هایش را نمی‌بینید؟ هرگاه کسی چنین حالتی به او دست داد خود را زمین‌گیر کند و کاری را انجام ندهد».
در روایتی دیگر آمده که «شیطان از آتش آفریده شده و آتش تنها با آب خاموش می‌شود»([۱۴]). هیچ چیزی به اندازه وضو و نماز نمی‌توانند بر آتش‌های خشم و شهوت چیره شوند. زیرا آب وضو جسم داغ و افروخته انسان خشمگین را سرد می‌کند و اگر نماز با خشوع و خضوع اقامه شود به روح و روان ملتهب و نا آرام او آرامش می‌بخشد. این حقیقتی است که تجربه‌اش انسان را از آوردن دلیل بی‌نیاز می‌نماید.
خودداری از افراط در نگاه‌کردن، سخن‌گفتن، خورد و خوراک و در آمیختن غیر ضروری با دیگران، زیرا شیطان از این راه‌هاست که به قلب و روح انسان نفوذ می‌نماید و بر او چیره می‌شود.
هر آدم خردمندی می‌داند که شیطان تنها از سه جهت می‌تواند بر او راه پیدا کند:
اول: زیاده‌طلبی و اسراف‌کاری، و این که در هرچیزی بیش از حد نیاز اقدام نماید، همین زیاده‌طلبی به صورت زمینه‌ای برای نفوذ شیطان بر قلب درمی‌آید، و راه رویارویی با آن فرصت‌ندادن به نفس برای دست‌یابی به علاقمندی بیش از حد به خواب و خوراک و لذت و راحت‌طلبی است، هرگاه این در را بر روی نفس خویش بست، در واقع در را بر روی دشمن سرسخت خویش بسته است.
دوم: غفلت، زیرا اهل ذکر در پناه قلعه مستحکم ذکر قرار می‌گیرند، اما هرگاه دچار غفلت شوند، درهای آن قلعه گشوده می‌شوند و دشمن به آن راه پیدا می‌کند، و در این حالت بیرون‌راندن آن بر آنان بسیار مشکل خواهد بود.
سوم: توجه و بهره‌گرفتن و عملی‌نمودن کردار و گفتارها و چیزهای بیهوده که او را برای تقویت علم و ایمان و عمل نیک و خیر و مصلحت خود و دیگران یاری نمی‌دهند.
[۱]– این موضوع پیشتر به تفصیل توضیح داده شد.
[۲]– نسائی و دارمی.
[۳]– بخاری از حدیث عایشهب.
[۴]– ابوداود و ترمذی و نسائی.
[۵]– بروایت بخاری معلق (۲۳۱۱).
[۶]– بروایت مسلم (۷۸۰).
[۷]– بروایت بخاری و مسلم.
[۸]– بروایت ترمذی (۲۸۸۲) و دارمی (۳۳۸۷).
[۹]– بروایت ترمذی ۲۸۷۹ و دارمی ۳۳۸۶٫
[۱۰]– متفق علیه.
[۱۱]– ترمذی این حدیث را غریب حسن صحیح گفته است.
[۱۲]– بروایت ترمذی (۲۱۹۱) و ابن ماجه (۴۰۰۰).
[۱۳]– جمره به معنای سنگ ریزه هم آمده است.
[۱۴]– آلبانی آن را حدیث ضعیفی به شمار آورده است.
جهت دانلود کتاب طب القلوب تالیف ابن قیم رحمه الله برروی جلد کتاب کلیک کنید
